درباره مفهوم و مضمون عبارت "سرّ مستودع" در صلوات حضرت زهرا(س) احتمالاتی از سوی عالمان و دانشمندان دینی مطرح شده است.

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، در ادعیه و زیارت‌های گوناگون عباراتی جهت عرض ادب و احترام به درگاه بانوی بزرگ تاریخ حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) عنوان شده است. اما صلوات خاصه آن حضرت با عبارت «اللهُمَ صل علی فاطمةَ وَأَبیِها وَبَعلِها وَبَنیها وَالسِّرِّ المُستَودَعِ فیها بِعَدد ما أحاطَ بِه عِلمُک» یکی از جامع‌ترین و کامل‌ترین انواع صلوات است که رمزها و اسرار بسیاری را در خود نهفته دارد.

دانشمندان و عالمان دینی در طول سال‌ها اشاره‌های گوناگونی به این صلوات خاصه حضرت زهرا(س) داشته‌اند و هر یک به قدر استعداد و وسع اندیشه خود، دریچه‌هایی از این صلوات نورانی را برای ما رمزگشایی کرده‌اند. اما آنچه هنوز هم پس از قرن‌ها در هاله‌ای از رمز پنهان مانده، عبارت «سرّ مستودع» است که خود عبارت هم نشانی از رمزگونه بودن ودیعه در وجود مبارک و مطهر حضرت صدیقه‌کبری(س) دارد.

خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگو با دکتر رضاداد، استاد دانشگاه و پژوهشگر اسلامی، به واکاوی مفهوم عبارت «سرّ مستودع» و احتمالات مطرح شده در این باره پرداخته است.

رازی که در وجود حضرت زهرا(س) به ودیعه نهاده شده

در صلوات خاصه حضرت فاطمه زهرا(س) به رمزی اشاره شده که در وجود مبارک آن حضرت به ودیعه نهاده شده است. آیا می‌توان چنین رمزی را در وجود مطهر آن حضرت بازگشایی و شناسایی کرد؟

درباره «سرّ مستودع» که در صلوات حضرت زهرا(س) وجود دارد، تحقیق‌هایی انجام شده است و گروهی از دانشمندان و عالمان دینی با بررسی و مرور روایت‌های موجود و مستند، به نکاتی دست پیدا کرده‌اند و هر کدام بنا بر اطلاعات خود احتمالاتی در این باره عنوان کرده‌اند.

اما باید بدانیم که در نهایت همان‌طور که از ظاهر عبارت «سرّ مستودع» بر می‌آید، این موضوع مفهومی پوشیده، مخفی و رمز است که جز خدای متعال، پیامبر(ص) و اهل بیت علیهم‌السلام کسی از این رمز و راز اطلاعی ندارد. حتی ذهن و اندیشه انسان‌ها از درک این موضوع قاصر و ناتوان است.

اشاره کردید که برخی از دانشمندان دینی به نکات و احتمالاتی درباره مفهوم «سرّ مستودع» دست پیدا کرده‌اند. در میان دانشمندان و علمای معاصر هم به این موضوع اشاره شده است؟

بله. به عنوان مثال از آیت‌الله بهجت(ره) سؤال کردند که «السرّ المستودع فیها؛ و آن رازی که در وجود او به ودیعه نهاده شده است» یعنی چه؟ آن عالم وارسته در جواب فرموده بودند: شاید سرّ، همین قیام فرزندش باشد که به امانت گذاشته‌اند تا به وقت معین ظهور کند.

درواقع آیت‌الله بهجت(ره) به این احتمال اشاره کرده بودند که امکان دارد منظور از «سرّ مستودع» قیام امام زمان(عج) باشد که کسی از زمان آن اطلاعی ندارد و زمان ظهور حضرت حجت(عج) رمزی است که تنها خدای متعال از آن باخبر است.

شبیه همین سؤال را شخصی از آیت‌الله مکارم سؤال کرده و طبق مطلبی که در سایت اطلاع‌رسانی ایشان ثبت شده، ایشان جواب داده‌اند: اگر می‌دانستیم که سر و راز نبود.

در جست‌وجوی منبع اصلی

اصولاً این نکته و رمز موجود در وجود مقدس حضرت فاطمه زهرا(س) در چه منبعی وجود داشته و چگونه به دست ما رسیده است؟

وقتی منابع روایی را بررسی می‌کنیم به این نتیجه می‌رسیم که عبارت «السرّ المستودع» در منابع روایی نیامده است اما به عنوان یکی از سفارش‌های مهم آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی است.

چنانکه ایشان در وصیت‌نامه‌ای تأکید کرده‌اند که در قنوت نمازها این دعا خوانده شود: «اللهُمَ انی أسألُکَ بِحَقِ فاطمةَ وَ أَبیِها وَ بَعلِها وَ بَنیها وَ السِّرِّ المُستَودَعِ فیها أَن تُصلیَ علی مُحَمَدٍ وَ آلِ مُحَمَدٍ وَ أَن تَفعَل بِى ما أنت أهْلُهُ وَ لا تَفعَل بی ما أنا أَهلُه».

در عین حال در بعضی از کتاب‌ها هم با عنوان توسل به حضرت فاطمه زهرا(س) این دعا از قول مرحوم ملاعلی معصومی همدانی روایت شده است. ایشان عنوان کرده‌اند که هر کسی قصد توسل به وجود مبارک حضرت زهرا(س) را دارد، به عدد ابجد نام مقدس فاطمه یعنی 530 مرتبه این ذکر را بخواند: «الهی بحق فاطمة وأبیها و بعلها و بنیها والسرّ المستودع فیها...» یا عبارت «اللهُمَ صل علی فاطمةَ وَ أَبیِها وَ بَعلِها وَ بَنیها وَ السِّرِّ المُستَودَعِ فیها بعدد ما احاط به علمک».

با این توضیحات آیا در کتاب‌های حدیث سندی برای این روایت وجود دارد؟

شبیه همین عبارت‌ها را در کتاب مستدرک الوسائل می‌خوانیم: «اللهُمَ رب الکَعبَةِ وَ بانیِها وَ فاطِمةَ وَ ابیِها وَ بَعلِها وَ بَنیها نَوِّر بَصَری وَ بَصیرَتی».

از طرف دیگر در منابع بسیاری چنین عبارتی در حق حضرت فاطمه زهرا(س) ثبت شده است: «صلوات الله علیها و علی ابیها و بعلها و بنیها». همچنین عبارت: «صلی الله علیها و علی ابیها و بعلها و ولدها الطاهرین...» و یا «صلی الله علیها و علی ابیها و بعلها و بنیها» که در بسیاری از منبع روایی می‌توان آن را مشاهده کرد.

همچنین صلوات مشهور حضرت شبیه روایتی از پیامبر(ص) است که فرمودند: «فاطمة مهجة قلبی و ابناها ثمرة فؤادی و بعلها نور بصری و الأئمة من ولدها أمناء ربی و حبل ممدود بینه و بین خلقه من اعتصم به نجا و من تخلف عنه هوى».

آیا زمان قیام امام زمان(عج) سرّ مستودع است؟

همان‌طور که اشاره کردید برخی علما مانند آیت‌الله بهجت(ره) احتمال داده‌اند امام زمان(عج) یا زمان قیام و ظهور آن حضرت مصداق «سرّ مستودع» باشد. به نظر شما چرا ایشان چنین احتمالی دادند و چه کسانی موافق این نظر هستند؟

این عبارت در صلوات خاصه حضرت زهرا(س) بسیار شبیه زیارت حضرت نرجس خاتون، مادر امام زمان(عج) است. چنانکه در آن زیارت می‌خوانیم: «السَّلامُ عَلى والِدَةِ الْإِمامِ، وَالْمُودَعَةِ أَسْرارِ الْمَلِکِ الْعَلّامِ، وَالْحامِلَةِ لِأَشْرَفِ الْأَنامِ» و در جای دیگری هم آمده است: «وَالْمُسْتَوْدَعَةُ أَسْرارِ رَبِّ الْعالَمینَ».

مشخص است که در زیارت حضرت نرجس خاتون که مادر امام زمان(عج) است شبیه همان عبارتی آمده که در صلوات حضرت فاطمه(س) عنوان شده است.

شاید به همین دلیل بوده که برخی از عالمان دینی چنین احتمال دادند که مقصود از سرّ مستودع، همان زمان قیام و ظهور حضرت حجت(ع) باشد. نکته قابل توجه این است که تعداد زیادی از کسانی که تلاش کردند مصداقی برای سرّ مستودع پیدا کنند، به چنین احتمال و نتیجه‌ای رسیدند.

ارتباط مادری امامت با رمز ناشناخته حضرت زهرا(س)

می‌دانیم که حضرت فاطمه زهرا(س) مادر امامت هستند و امامت و ولایت از نسل پاک و مطهر ایشان تداوم پیدا کرده است. آیا احتمال دارد مقصود از سرّ مستودع و راز وجودی حضرت همین ولایت و امامت باشد؟

بله، چنین احتمالی هم وجود دارد. در کتاب اسرار فاطمیه هم به این نکته اشاره شده که روایت‌های زیادی بر این نکته دلالت دارند که چون امامت از نسل مطهر حضرت صدیقه‌کبری(س) تداوم یافته و منحصر در وجود سراسر خیر و برکت ایشان است، پس ممکن است مقصود از راز مورد اشاره، همین نکته باشد.

چه نظرات دیگری در این باره عنوان شده است؟

چند احتمال دیگر درباره مفهوم سرّ مستودع وجود دارد؛ گروهی معتقد هستند که منظور حضرت محسن(ع) است که در دوران جنینی و قبل از اینکه متولد شوند، در اثر لطمه‌ها و ضربه‌هایی که به بدن مبارک مادرش حضرت زهرا(س) وارد شد، به شهادت رسید.

گروهی هم بر این باور هستند که چون حضرت زهرا(س) عامل اتصال میان نبوت، ولایت و امامت هستند، این عنوان درباره ایشان گفته شده؛ چراکه هیچ کسی در عالم چنین منزلت و شأنی ندارد.

عده‌ای امر ائمه اطهار علیهم السلام، علوم ربانی حضرت زهرا(س)، مظلومیت ایشان، اسم اعظم الهی و مقام حضرت زهرا(س) در پیشگاه خدای متعال را مصداق سرّ مستودع دانسته‌اند.

نتیجه کلی و قطعی در مفهوم «سرّ مستودع»

در مجموع چه نتیجه‌ای از تحقیقات انجام شده درباره عبارت «سرّ مستودع» در صلوات حضرت زهرا(س) می‌توان گرفت؟

نتیجه کلی آن است که مانند شب قدر که رمز و راز آن شناخته شده نیست، وجود سراسر خیر و برکت حضرت فاطمه زهرا(س) هم یکی از اسرار الهی است و مقام و منزلت آن بانوی مکرم به اندازه‌ای است که جز خدای متعال، پیامبر(ص) و اهل بیت علیهم‌السلام کسی نمی‌تواند آن را درک کند.

همه این نظراتی هم که درباره مفهوم و مضمون سرّ مستودع عنوان شده، فقط در حد احتمالاتی هستند که قطعیت ندارند و هر دانشمند و عالمی بنا بر بررسی و شناخت روایات و آموزه‌های اسلامی به چنین احتمالاتی رسیده است. اما هیچ‌کدام نگفته‌اند که نظرشان قطعیت دارد و حتمی است.

در نهایت منظور از «سرّ مستودع» همان‌طور که از ظاهر آن مشخص است، رازی است که در وجود حضرت زهرا(س) نهادینه شده است.